Ντονατέλο

(Donatello, Φλωρεντία 1386 – 1466). Ιταλός γλύπτης. Γιος του Νικολό ντι Μπέτο Μπάρντι, εργάστηκε στα νεανικά του χρόνια στο εργαστήριο του Γκιμπέρτι. Η παράδοση αναφέρει ότι σε ηλικία είκοσι ετών έκανε, μαζί με τον Μπρουνελέσκι, το πρώτο του ταξίδι στη Ρώμη αναζητώντας αρχαία γλυπτά. Η κριτική σήμερα αμφιβάλλει για τη γνησιότητα ενός μικρού προφήτη, που κατά την παράδοση είχε εκτελέσει για την πύλη της Μάντορλα στη μητρόπολη της Φλωρεντίας. Γι’ αυτόν τον λόγο τα πρώτα βέβαια έργα του ανάγονται στο 1408 και είναι ένα μαρμάρινο άγαλμα του προφήτη Δαβίδ (Φλωρεντία, Μουσείο Μπαρτζέλο), ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής που, μαζί με άλλους τρεις ευαγγελιστές, όπως ο Άγιος Λουκάς του Νάνι ντι Μπάνκο, κατασκευάστηκαν για να τοποθετηθούν στην πρόσοψη της Σάντα Μαρία ντελ Φιόρε στη Φλωρεντία, και τα αγάλματα του αγίου Πέτρου και του αγίου Μάρκου για την πρόσοψη της εκκλησίας του Ορσανμικέλε. Τα αγάλματα αυτά, και ιδιαίτερα ο Άγιος Μάρκος, που μαζί με τα γοτθικά στοιχεία εμφανίζουν κλασικές αναμνήσεις, θέτουν το πρόβλημα της σχέσης του Ν. με την αρχαία γλυπτική. Είναι αναμφισβήτητο ότι ο Ν. συμμετείχε στις γενικότερες, όχι μόνο εικαστικές, έρευνες που γίνονταν τότε στη Φλωρεντία κι ότι και γι’ αυτόν είχε τεθεί το πρόβλημα της αισθητικής αξιολόγησης των κλασικών έργων, όπως και για τους συγχρόνους του, αλλά στα έργα του είναι αδύνατο να ανευρεθεί η απομίμηση των ιδανικών μέτρων και της αρμονίας της κλασικής τέχνης. Το πρώτο φημισμένο έργο του είναι ο Άγιος Γεώργιος για την εκκλησία του Ορσανμικέλε. Εκεί, εκτός από ορισμένα γοτθικά στοιχεία, είναι φανερή η προσπάθεια του καλλιτέχνη να επιλύσει νέα προβλήματα πλασμού και χώρου. Έτσι, η νεανική και υπερήφανη μορφή του αγίου περιορίζεται από τον χώρο του γοτθικού προσκυνηταρίου που την περικλείει, ενώ το ανάγλυφο στα πόδια της με τον Άγιο Γεώργιο και την πριγκίπισσα εκφράζει με τον τρόπο απόδοσης του χώρου όχι τόσο τη λύση ενός τεχνικού προβλήματος όσο την αποφασιστική εκλογή μιας ζωγραφικής λύσης στο πλαστικό πρόβλημα. Ο Ν. δημιούργησε τους προφήτες για τις κόγχες του κωδωνοστασίου του Τζιότο (σήμερα στο Μουσείο της μητρόπολης της Φλωρεντίας). Δύο από αυτούς, ο Ιερεμίας και ο Αββακούμ (1435-36), με τα πλατιά επίπεδά τους, με την υψηλή τοποθέτηση τους σε σχέση με τον θεατή και με το ψυχολογικό βάθος τους, κατορθώνουν να δώσουν ισχυρή δραματική εντύπωση. Περίπου το 1423 ο Ν. κατασκεύασε το χάλκινο άγαλμα του αγίου Λουδοβίκου και το τοποθέτησε μέσα σ’ένα μαρμάρινο προσκυνητάριο στο Ορσανμικέλε. Η κριτική τείνει σήμερα να δεχτεί ότι και το κουβούκλιο που θυμίζει την τέχνη του Μπρουνελέσκι είναι έργο του Ν. Από το 1430 έως το 1440 ο καλλιτέχνης εργάστηκε στη Φλωρεντία, στη Σιένα, στην Πίζα και στη Ρώμη. Πριν από το 1427 είχαν κατασκευαστεί από τον Μικελότσο και τον Ν. οι μαρμάρινες πλάκες για το Ταφικό μνημείο του καρδινάλιου Μπρανκάτσι στην εκκλησία Σαντ’ Άντζελο α Νίλο στη Νάπολη. Από τα διάφορα κομμάτια του μνημείου, στον Ν. οφείλεται ασφαλώς η σκηνή της Κοίμησης τοποθετημένη στο κέντρο της σαρκοφάγου. Εκεί εφαρμόστηκε η εξαιρετικά εντυπωσιακή τεχνική του ζωγραφικού ανάγλυφου, που ωρίμασε σε αυτά ακριβώς τα χρόνια της συνεργασίας του Ν. με τον Μικελότσο, αλλά και σε άλλα έργα, όπως στο ταφικό μνημείο του αντί-παπα Ιωάννη ΚΓ΄ (Φλωρεντία, Βαπτιστήριο), στον άμβωνα της μητρόπολης του Πράτο και στο αγίασμα της μητρόπολης της Σιένας. Ο Ν. έφτασε στο ζωγραφικό ανάγλυφο διαβαθμίζοντας έτσι τις επιφάνειες των διάφορων επιπέδων, ώστε το φως να διαπερνά ζωγραφικά τα διάφορα τμήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Συμπόσιο του Ηρώδη (Σιένα, αγίασμα) που άρχισε το 1423 και θεωρείται το πρώτο δείγμα τέλειας εφαρμογής των νέων αναγεννησιακών κανόνων της προοπτικής. Στο έργο αυτό οι ταραγμένες μορφές συγκεντρώνονται στα άκρα της σύνθεσης για να ελαφρώσουν τη σκηνή, ενώ το ρομβοειδές δάπεδο και το φόντο με την τοξοστοιχία, όπου μόλις διαγράφονται μερικές μορφές, εντείνουν την αίσθηση του βάθους του χώρου. Από την άνοιξη του 1432 έως την άνοιξη του 1433 ο Ν. βρισκόταν με τον Μικελότσο στη Ρώμη. Εκεί κατασκεύασε τον βωμό του παρεκκλησίου των Ευχαριστιών (σήμερα στον Άγιο Πέτρο) και τη μαρμάρινη ταφική πλάκα του επισκόπου Κριβέλι στην εκκλησία της Σάντα Μαρία ιν Αρατσέλι. Η διαμονή του στη Ρώμη του έδωσε την ευκαιρία να μελετήσει όχι μόνο τα έργα της αρχαιότητας, αλλά και τα έργα του Αρνόλφο ντι Κάμπιο. Η μεταφορά κλασικών μοτίβων στη γλυπτική του παρουσιάζεται στο χάλκινο άγαλμα του Δαβίδ (Φλωρεντία, Εθνικό Μουσείο) καθαρά πραξιτελικό στην έμπνευση, αλλά εντελώς πρωτότυπο τόσο στην αίσθηση του νευρώδους πλασμού όσο και στη στοχαστική και έκπληκτη έκφραση του προσώπου. Στον άμβωνα της μητρόπολης του Πράτο και στην εξέδρα του χορού της μητρόπολης της Φλωρεντίας (απέναντι από την αντίστοιχη του Ντέλα Ρόμπια) η έκφραση της κίνησης θριαμβεύει με τον χορό των παιδιών, που αποδίνονται με έκτυπο ανάγλυφο επάνω στο ψηφιδωτό φόντο και την παράδοση τους στην ευτυχία του χορού. Από τη στιγμή αυτή η επίδραση του Ν. στη φλωρεντινή τέχνη ήταν αποφασιστική. Από αυτόν ξεκίνησε η σειρά που από τον Φιλίπο Λίπι οδηγεί στον Πολαϊόλο, στον Βερόκιο, στον Φραντσέσκο ντι Τζιόρτζιο και στον Λεονάρντο ντα Βίντσι. Στην ίδια περίοδο ανάγεται και ο Ευαγγελισμός (Φλωρεντία, Σάντα Κρότσε), ανάγλυφο σε μαλακή πέτρα μέσα σε κουβούκλιο. Ύστερα ο Ν. εργάστηκε στην εκκλησία του Σαν Λορέντσο (Φλωρεντία) στο παλιό ιεροφυλάκιο που ο Μπρουνελέσκι είχε τελειώσει το 1428, συνθέτοντας τις χάλκινες θύρες των αποστόλων και των μαρτύρων και εκτελώντας διάφορες πολύχρωμες γυψώσεις. Αλλά οι ισχυρές προοπτικές εντυπώσεις των κυκλικών συνθέσεων με τις σκηνές από τον βίο του Αγίου Ιωάννη η μεγάλη δημιουργική ελευθερία, οι ταραγμένες κινήσεις των μορφών προκάλεσαν τις επικρίσεις των συγχρόνων του· ο Φιλαρέτε αποκάλεσε «ξιφομάχους» τους αγίους του και ο Μπρουνελέσκι φαίνεται ότι θεωρούσε την τόσο ζωηρή κίνηση ξένη προς την ήρεμη γραμμικότητα του χώρου που είχε δημιουργήσει. Από το 1443 έως το 1453 ο Ν. βρισκόταν στην Πάντοβα. Εκεί συνεργάστηκε με άλλους στην κατασκευή του βωμού του Αγίου Αντωνίου και στο έφιππο μνημείο του Γκαταμελάτα. Όταν ανέλαβε αυτό το έργο, ο Ν. ήξερε ότι θα αντιμετώπιζε μεγάλες δυσκολίες. Από το τέλος του Μεσαίωνα είχαν να χυτευθούν τόσο ογκώδη αγάλματα (οι διαστάσεις του μνημείου του Γκαταμελάτα είναι 3,40 x 3,90 μ.) και χρειάστηκαν πολλά χρόνια για να τελειώσει το έργο. Παρά τη φανερή έμπνευσή του από ρωμαϊκά αγάλματα έφιππων, το κεφάλι του κοντοτιέρου, ίσως μια προσωπογραφία εκτελεσμένη από τον Ν. σύμφωνα με τις υποδείξεις του γιου του Γκαταμελάτα, χαρακτηρίζεται για τη βαθιά εκφραστικότητά της και τη συνοπτική απόδοση των χαρακτηριστικών. Ο βωμός του αγίου Αντωνίου, στην ομώνυμη βασιλική, αναστηλωμένος τον 19o αι., μαρτυρεί με τα εικοσιεννέα τμήματα που τον αποτελούν, την ενεργή παρουσία του Ν. ακόμα και στα ανάγλυφα (π.χ. των αγγέλων που ψάλλουν και παίζουν μουσική και των συμβόλων των τεσσάρων ευαγγελιστών), τα οποία εκτελέστηκαν από συνεργάτες του. Από τα αγάλματα της κορυφής του βωμού, το χάλκινο σύμπλεγμα της Παναγίας με το Βρέφος με τη μετωπική, ιερατική στάση, θυμίζει ανατολική θεότητα, όπως εξάλλου και το άγαλμα της Αγίας Ιουστίνης. Τμήμα του βωμού αποτελούν οι Σκηνές των Θαυμάτων του αγίου Αντωνίου γεμάτες ανθρώπινες μορφές που κινούνται μέσα σε πολυσύνθετους αρχιτεκτονικούς χώρους. Στα ανάγλυφα αυτά ο Ν. εμφανίζεται κάτοχος της προοπτικής. Με την εξαιρετική του τόλμη και τη μεγάλη ικανότητα του κατόρθωσε να συνδυάσει τη ζωγραφικότητα με την αίσθηση του χώρου (κυρίως στο θαύμα της μετανοίας του υιού). Τα επόμενα χρόνια ο Ν. επέστρεψε στη Βενετία και κατασκεύασε για τον Κόζιμο των Μεδίκων το σύμπλεγμα Ιουδήθ και Ολοφέρνης, καθώς και τους δύο χάλκινους άμβωνες του Αγίου Λαυρεντίου με σκηνές από τα Πάθη. Ήταν το τελευταίο του έργο σε συνεργασία με πολλούς μαθητές, όπως ο Μπερτόλντο ντι Τζιοβάνι και ο Μπαρτολομέο Μπελάντο. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι ο ίδιος ο Ν. κατασκεύασε την Εις Άδου Κάθοδον και την Ανάληψη. Ασφαλώς δική του είναι η Αποκαθήλωση, εξαιρετικά δραματική σκηνή, που αποδίδεται με την αγωνία των προσώπων, με τη διάσπαση των γραμμών και με τις ταραγμένες υπερεπιθέσεις των επιπέδων. Στην ίδια περίοδο ανήκουν ακόμα ο Βαπτιστής της εκκλησίας των Φράρι στη Βενετία (1452-53) σε πολύχρωμο ξύλο και ο χάλκικος Βαπτιστής της μητρόπολης, της Σιένας. Στο έργο αυτό, όπως και στη λίγο μεταγενέστερη, ισχνή και βασανισμένη μορφή της Μαγδαληνής (Φλωρεντία, Βαπτιστήριο) φαίνεται πόσο απομακρύνθηκε ο Ν. από τον εξιδανικευμένο κλασικισμό και πόσο, αναζητώντας την κίνηση, τη δραματικότητα, τη ζωγραφικότητα και την εκφραστική δύναμη του φωτός, άνοιξε τον δρόμο στην ώριμη Αναγέννηση. «Ο προφήτης Αββακούμ», γλυπτό της σειράς των προφητών, εκτελεσμένο το 1435 και 1436 για το κωδωνοστάσιο του Τζιότο (Φλωρεντία, Μουσείο της Μητρόπολης). «Δαβίδ», χάλκινο άγαλμα (Φλωρεντία, Εθνικό Μουσείο). O «Άγιος Γεώργιος». Το θαυμάσιο αυτό άγαλμα του Ντονατέλο, που βρίσκεται στη Φλωρεντία είvαι, ίσως, το αριστούργημα του. «Ο Ευαγγελισμός», ανάγλυφο σε μαλακή πέτρα (Φλωρεντία, εκκλησία Σάντα Κρότσε). Ο Ιταλός γλύπτης θεωρείται πως άνοιξε με το έργο του το δρόμο στην ώριμη Αναγέννηση.